Tấm gương sáng ngời về lòng yêu nước, thương dân, về tinh thần kiên trung, bất khuất (*)

Nhân kỷ niệm 160 năm Ngày Anh hùng dân tộc (AHDT) Trương Định tuẫn tiết (20-8-1864 - 20-8-2024), Tiền Giang tổ chức Hội thảo khoa học cấp tỉnh với chủ đề: “Dấu ấn lịch sử của Khởi nghĩa Trương Định trong phong trào kháng chiến chống thực dân Pháp nửa sau thế kỷ XIX”. Báo Ấp Bắc trân trọng giới thiệu lược trích bài phát biểu Tổng luận của đồng chí Châu Thị Mỹ Phương, Ủy viên Ban Thường vụ, Trưởng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Tiền Giang tại buổi Hội thảo.

Ngày 1-9-1858, liên quân Pháp - Tây Ban Nha tấn công bán đảo Sơn Trà, đánh chiếm Đà Nẵng, chính thức mở đầu cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam. Tháng 2-1859, quân Pháp kéo vào đánh chiếm Gia Định. Nhân dân ta từ Bắc đến Nam đều hăng hái hưởng ứng tham gia kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược ngày càng mạnh mẽ.

Đồng chí Châu Thị Mỹ Phương, Ủy viên Ban Thường vụ, Trưởng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Tiền Giang phát biểu tại Hội thảo. Ảnh: MINH THÀNH

Nhưng trong lúc khí thế chống Pháp của các sĩ phu, văn thân yêu nước và nhân dân đang dâng cao thì triều đình nhà Nguyễn lại bạc nhược, không dám hành động, chủ trương hòa hoãn với Pháp. Ngày 5-6-1862, triều đình nhà Nguyễn ký hòa ước Nhâm Tuất cắt 3 tỉnh Nam kỳ cho thực dân Pháp và chịu bồi thường chiến phí.

Tháng 6-1867, quân Pháp còn mở rộng chiến tranh xâm lược, kéo quân đánh chiếm và sáp nhập 3 tỉnh miền Tây Nam kỳ vào “Nam kỳ thuộc Pháp”. Năm 1873, từ Nam kỳ, quân Pháp kéo ra xâm lược phía Bắc Việt Nam lần thứ nhất, đánh chiếm một số tỉnh Bắc kỳ và đánh thành Hà Nội. Nhân dân ta đã anh dũng đấu tranh chống thực dân Pháp rất quyết liệt.

Song triều đình nhà Nguyễn vẫn không tranh thủ sức mạnh đó, mà lại bỏ lỡ cơ hội tiêu diệt quân Pháp, ươn hèn, chủ động ký với Pháp Hiệp ước Giáp Tuất (1874), cắt toàn bộ 6 tỉnh Nam kỳ cho Pháp, công nhận cho Pháp quyền đi lại, buôn bán và kiểm soát tình hình ở miền Bắc và trên toàn Việt Nam.

Như vậy, mặc dù trong bối cảnh không thuận lợi của Việt Nam lúc bấy giờ nhưng Trương Định vẫn giương cao ngọn cờ chống thực dân Pháp xâm lược. Cuộc Khởi nghĩa Trương Định có ảnh hưởng rộng lớn nhất lúc bấy giờ.

Tháng 2-1859, khi quân Pháp tấn công thành Gia Định, Trương Định đã đưa cơ binh của đồn điền mình lên đóng tại Thuận Kiều, phối hợp cùng quan quân triều đình chống giặc. Nghĩa quân dưới sự chỉ huy của Trương Định chiến đấu vô cùng anh dũng, giành được nhiều chiến công trong vùng từ Cây Mai đến Thị Nghè.

Tháng 3-1860, Nguyễn Tri Phương được triều đình điều động từ mặt trận Đà Nẵng vào phụ trách mặt trận Gia Định. Trương Định đã chủ động đưa quân đến phối hợp tác chiến. Tháng 2-1861, phòng tuyến Chí Hòa bị vỡ, Đại đồn thất thủ, Trương Định đưa đội nghĩa quân của ông về hoạt động ở Tân Hòa, Gò Công, lập căn cứ kháng chiến với mục đích chiến đấu lâu dài.

Căn cứ Tân Hòa có quy mô và vị trí thuận lợi về nhiều mặt, nhất là dễ thu hút được sự ủng hộ của nhân dân các vùng xung quanh và trở thành trung tâm hội quân của nhiều lực lượng chống Pháp. Trong đó, có nhiều sĩ phu, văn thân, quan lại của triều đình có tinh thần yêu nước chống Pháp tiêu biểu như: Án sát Đỗ Quang, Tri phủ Nguyễn Thành Ý, Tri huyện Đỗ Đình Thoại, Tri huyện Âu Dương Lân, Phủ Cậu, Nguyễn Đình Chiểu, Thủ khoa Nguyễn Hữu Huân...

Nhiều người còn chiêu mộ được một số lớn dân dũng nhằm bổ sung cho đội ngũ nghĩa quân của Trương Định. Tính đến cuối năm 1861, lực lượng nghĩa quân của Trương Định đã lên tới hàng vạn người, kể cả một số Hoa kiều.

Trương Định đã cùng các chỉ huy vận động nhân dân ở các địa phương xây dựng đồn lũy, đào hào, chặn sông, đắp chướng ngại vật trên các tuyến đường quân Pháp hành quân để ngăn chặn giặc. Đồng thời, nghĩa quân ra sức chuẩn bị, tích trữ lương thảo, các lò rèn hoạt động suốt ngày đêm để sản xuất vũ khí, đúc súng ống; tổ chức luyện tập chiến thuật, kỹ thuật tác chiến và lên kế hoạch chuẩn bị tiến công giặc. Nghĩa quân còn liên lạc với một số thương nhân Hoa kiều mua súng đạn của nước ngoài.

Sự liên kết giữa các cuộc khởi nghĩa với nhau đã làm cho hàng ngũ của nghĩa quân ngày càng thêm mạnh, quân số ngày càng tăng, nhất là các đội nghĩa quân của Phạm Tuấn Phát ở Tân An, Bùi Huy Diệu ở Cần Đước, Nguyễn Văn Trung ở Tân Thành.

Từ ngày 16-12-1862, nghĩa quân Trương Định tấn công đồng loạt các đồn bốt địch ở khắp các địa phương thuộc Gia Định, Biên Hòa, Đồng Nai. Đồn Rạch Tra trên đường từ Sài Gòn đi Tây Ninh cũng bị nghĩa quân tấn công, viên đồn trưởng người Pháp bị giết, vũ khí đạn dược bị nghĩa quân tịch thu.

3 pháo thuyền của địch trên sông Vàm Cỏ Đông bị đánh theo chiến thuật của trận đánh tàu trên sông Nhật Tảo. Hoặc các trận đánh của nghĩa quân tấn công các huyện lỵ ở Bà Rịa; 5.000 nghĩa quân tấn công địch ở Gò Đen; 1.000 nghĩa quân đánh đồn Thuộc Nhiêu...

Các trận đánh đã gây tiếng vang lớn, tạo uy thế cho nghĩa quân Trương Định. Nhiều vùng đất bị quân Pháp chiếm đóng trước đó đã thuộc quyền kiểm soát của nghĩa quân Trương Định.

Di tích Đám lá tối trời được phục dựng tại khu vực Đền thờ AHDT Trương Định (xã Gia Thuận, huyện Gò Công Đông, tỉnh Tiền Giang). Ảnh: MINH THÀNH

Đầu năm 1863, quân Pháp có thêm viện binh đã bắt đầu mở các cuộc tấn công vào các căn cứ chủ chốt của nghĩa quân Trương Định, mở đầu là trận tấn công vào căn cứ Sơn Quy. Song tại đây, quân Pháp đã bị nghĩa quân lợi dụng địa hình đầm lầy, dụ địch vào trận địa đã bố trí sẵn, làm cho chúng bị thiệt hại nặng nề, buộc phải rút lui. Ngày 25-2-1863, quân Pháp mở đợt tấn công lớn đánh vào căn cứ Tân Hòa theo 3 mũi.

Trước sức mạnh của quân Pháp, Trương Định hạ lệnh cho các nghĩa quân ở vùng Tân Long, Bình Dương, Bình Long, Biên Hòa... tấn công các cứ điểm của quân Pháp ở đó để chia lửa với căn cứ Tân Hòa. Nghĩa quân đã anh dũng chiến đấu chống trả các đợt tấn công của quân Pháp ròng rã suốt 3 ngày liền.

Sau khi 2 chỉ huy là Đặng Kim Chung và Lưu Bảo Đường trúng đạn hy sinh, vũ khí đạn dược cũng đã bị hao hụt, không đáp ứng đủ nhu cầu chiến đấu, nghĩa quân quyết định rút lui khỏi căn cứ để bảo toàn lực lượng. Ngày 28-2-1863, quân Pháp chiếm được căn cứ Tân Hòa. Trương Định rút quân về lập căn cứ mới ở Phước Lộc, kiểm soát vùng rừng sát thuộc các tỉnh Biên Hòa, Thủ Dầu Một, Tây Ninh, Đồng Tháp Mười và vùng bưng Tầm Lạc thuộc tổng Cầu An Hạ.

Mặc dù căn cứ Gò Công đã bị quân Pháp chiếm, song nghĩa quân Trương Định lúc đó vẫn còn gần 11.000 người và vẫn không ngừng hoạt động ở các nơi, kể cả ở ngoại ô Sài Gòn. Nghĩa quân vừa chiến đấu vừa tiếp tục củng cố lực lượng, tuyển thêm binh sĩ, chuẩn bị khí giới, đạn dược.

Ngày 25-9-1863, quân Pháp tiếp tục mở đợt tấn công mới vào Lý Nhân nơi mà Trương Định đang có mặt ở đó. Khi quân Pháp kéo đến, nghĩa quân vừa chống trả, vừa lui về căn cứ Tân Phước nằm ven sông Soài Rạp, nơi có vị thế hiểm yếu để dễ dàng bảo vệ hơn.

Nhưng do sự phản bội của tên tay sai đầu hàng quân Pháp là Huỳnh Văn Tấn dẫn đường cho quân Pháp lọt vào căn cứ. Nghĩa quân chiến đấu vô cùng anh dũng, nhưng đến sáng ngày 20-8-1864, Trương Định bị trúng đạn gãy xương sống. Không muốn để giặc bắt, ông đã rút gươm tự sát. Chủ tướng Trương Định hy sinh, lúc 44 tuổi.

Sau khi Trương Định hy sinh, phong trào kháng chiến chống Pháp của nhân dân Nam kỳ gặp khó khăn nhiều hơn, nhưng không vì thế mà chấm dứt hoạt động. Trong suốt 20 năm cuối thế kỷ XIX, ở Nam kỳ vẫn liên tiếp diễn ra các cuộc khởi nghĩa chống Pháp vô cùng quyết liệt. Điều này đã khẳng định được ý nghĩa to lớn và tác động của Khởi nghĩa Trương Định đối với phong trào kháng chiến chống thực dân Pháp ở Nam kỳ trong nửa sau thế kỷ XIX.

AHDT Trương Định - người con ưu tú của dân tộc ta, đã nằm lại trên mảnh đất Gò Công, để lại trong nhân dân Việt Nam nói chung, nhân dân Tiền Giang, nhân dân Quảng Ngãi nói riêng niềm tiếc thương và sự kính trọng vô hạn - tấm gương kiên trung, bất khuất, một đời chiến đấu vì nước, vì dân, sống oanh liệt, chết vẻ vang mà ông và nghĩa quân của ông đã để lại cho hậu thế. Bằng sự chỉ huy tài tình, với lý tưởng cao đẹp, những đức tính quý báu và hành động quả cảm đã làm rạng rỡ vùng đất Gò Công, vùng đất Tiền Giang.

Cuộc khởi nghĩa ở Gò Công trở thành trung tâm của phong trào kháng chiến rộng lớn của nhân dân ta ở lục tỉnh Nam kỳ. Tinh thần Trương Định và cuộc khởi nghĩa do ông lãnh đạo được nhân dân Tiền Giang phát huy trong công cuộc giải phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc và trong bảo vệ, xây dựng đất nước, quê hương dưới sự lãnh đạo của Đảng.

Tuy sự nghiệp cứu nước chưa thành, ước nguyện cứu dân chưa đạt được, nhưng Trương Định đã để lại tấm gương sáng ngời về lòng yêu nước, thương dân, về tinh thần kiên trung, bất khuất, về phẩm chất thắng không kiêu, bại không nản, tiền tài, danh vọng, uy vũ không thể khuất phục, quyết chiến đấu đến cùng vì quyền lợi tối thượng của quốc gia, dân tộc.

Từ bài học lịch sử cuộc kháng chiến chống quân Pháp xâm lược với Khởi nghĩa Trương Định, thực tiễn 94 năm qua (1930 - 2024), dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đã làm tròn sứ mệnh cao cả của mình trước dân tộc, Tổ quốc.

Đảng là ngọn cờ tập hợp, phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc; trong đó đã chú trọng phát huy nội lực, kiên định quan hệ đa phương hóa, đa dạng hóa đối ngoại, chủ động và tích cực hội nhập quốc tế, nâng cao uy tín, vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế.

Đối với tỉnh Tiền Giang và Quảng Ngãi luôn phát huy tinh thần yêu nước qua Khởi nghĩa Trương Định đối với việc xây dựng, bảo vệ quê hương, bảo vệ Tổ quốc, gắn liền với xây dựng nền quốc phòng toàn dân vững mạnh, củng cố thế trận lòng dân, thực hiện hiệu quả công tác dân vận “quân với dân như cá với nước”, “quân với dân cùng một ý chí”.

Đặt lợi ích của dân tộc, lợi ích chính đáng của nhân dân lên trên hết. Đảng bộ, chính quyền và nhân dân tỉnh Quảng Ngãi - nơi sinh ra người AHDT Trương Định; Tiền Giang vùng đất đã nuôi dưỡng, tạo nên người AHDT Trương Định sẽ luôn đoàn kết chung sức, chung lòng phát triển bền vững trong thời gian tới.

CHÂU THỊ MỸ PHƯƠNG

(*) Đầu đề do Báo Ấp Bắc đặt