Nghề khảm xà cừ trên đất Gò Công

Khảm xà cừ (hay cẩn xà cừ) là một nghề thủ công truyền thống lâu đời ở đất Gò Công, tỉnh Tiền Giang. Chắc có lẽ nghề này ra đời gắn liền với nghề đóng tủ thờ nổi tiếng ở xứ này.

Nguyên liệu để khảm được lấy từ vỏ của loại ốc xà cừ, là loại ốc biển có màu sắc lóng lánh. Theo kinh nghiệm dân gian, tùy vào loại lớp xà cừ càng dày càng phản chiếu màu sắc phong phú thì giá trị càng cao. Để có mảnh xà cừ hoàn chỉnh khảm vào tủ thờ, người thợ phải làm nhiều công đoạn, từ chẻ vỏ ốc thành mảnh; mài sạch lớp vỏ ngoài, chỉ giữ lại lớp xà cừ sáng bóng; đến cắt theo thớ, hơ, ép mảnh xà cừ cho thật phẳng, sau đó phân loại theo màu sắc khác nhau.

Khi có mảnh xà cừ chất lượng thì chưa đủ, mà vật dụng dùng để khảm phải được chế tác từ những loại gỗ tốt, để tác phẩm khảm xà cừ lưu giữ được lâu bền. Chỉ có dân trong nghề mới nhận biết nguyên liệu, độ tuổi của xà cừ, độ tinh xảo trong chi tiết, hài hòa màu sắc của xà cừ và tính thẩm mỹ thật sự của món đồ vật được khảm. Phần lớn các khâu khảm xà cừ làm bằng thủ công, đây là điểm độc đáo không phải ai cũng học và làm được.

Có hai hình thức khảm là khảm chìm (xà cừ được gắn chìm xuống bề mặt gỗ) và khảm nổi (xà cừ được tạo hình 3 chiều và gắn nổi trên bề mặt gỗ). Theo truyền thống, khảm xà cừ có tất cả 6 khâu, từ vẽ mẫu, cưa ốc, đục, tách, gắn, cho đến khâu cuối cùng là sơn. Tất cả phải làm bằng tay một cách tỉ mỉ, trong đó khâu “tách” chỉ dạy cho con cháu trong nhà chứ không dạy cho người ngoài. Vì vậy, muốn định giá một sản phẩm khảm xà cừ rất khó.

Tuy nhiên, ngày nay, các công đoạn khảm xà cừ đã được cải tiến rất nhiều. Không chỉ am hiểu và sử dụng thành thạo các loại công cụ, mà thợ khảm xà cừ còn phải có óc thẩm mỹ tinh tế. Tùy mục đích sử dụng, kích thước của món đồ, giá cả khách hàng yêu cầu và vị trí cần khảm mà người thợ phác họa những bức tranh theo chủ đề và độ tỉ mỉ khác nhau như: Tứ quý, tứ linh, ngũ phúc, bát tiên, thuận buồm xuôi gió, mã đáo thành công, làng quê yên bình… Để thể hiện được cái hồn của bức tranh, người thợ phải tỉ mỉ khắc từng đường nét, càng chi tiết thì tranh càng đẹp, làm thủ công.

Một trong những nét đẹp độc đáo của tủ thờ là những miếng ốc xà cừ qua thời gian đã lên nước, bóng lộn, bắt ánh sáng cực nhạy. Dù trong bóng tối, cái tủ thờ cẩn ốc vẫn toát lên vẻ uy nghi với những sắc màu lấp lánh.

Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, nghề khảm xà cừ ở đất Gò Công vẫn liên tục kế thừa tinh hoa từ đôi bàn tay khéo léo của cha ông và ngày càng phát triển, hòa nhập với xu thế hiện đại.

Ths. LÊ HỒNG QUÂN