Bài 4: Chuyển động của thị trường

ĐBSCL không chỉ đối mặt với những yếu tố nội tại hay những tác động của điều kiện tự nhiên mà cùng với cả nước còn bị “sức ép” bên ngoài, trọng yếu nhất là việc thay đổi về cơ cấu và nhu cầu của thị trường tiêu thụ hàng hóa.

1. Do một thời gian dài ĐBSCL chỉ tập trung vào sản xuất cây lúa nên một khi cơ cấu thị trường thay đổi, chủ trương sản xuất cây lúa cũng cần được nhìn nhận lại một cách hợp lý hơn. Bởi theo phân tích của Bộ NN-PTNT, mặc dù gạo vẫn là mặt hàng lương thực chính nhưng nhu cầu gạo vẫn đang có xu hướng giảm dần, ngay cả nhu cầu tiêu thụ trong nước và trong khu vực.

Kết quả số liệu từ điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam, tại ĐBSCL, khối lượng tiêu thụ bình quân 1 người/tháng về gạo đã giảm từ 10,98 kg trong năm 2008 xuống còn 9,38 kg năm 2014. Còn theo số liệu của Ngân hàng Thế giới (WB) vào năm 2016, khối lượng gạo tiêu thụ tại Việt Nam sẽ giảm khoảng 10%, trong khi các sản phẩm chăn nuôi (thịt, sữa), thủy sản, rau quả sẽ tăng gấp đôi so với mức 2009. Chưa kể, trên bình diện thị trường quốc tế, theo OECD/FAO (2015), gạo được dùng chủ yếu làm thức ăn cho người sẽ có mức cầu tăng rất chậm, với tổng mức giao dịch thương mại về gạo toàn cầu chỉ tăng khoảng 1,5% trong toàn bộ giai đoạn 2016-2024.

Gạo cần hướng vào chất lượng.

Chưa kể, về nguồn cung gạo, bên cạnh các quốc gia có truyền thống xuất khẩu gạo như Việt Nam, Thái Lan vẫn tiếp tục duy trì sản xuất, đã xuất hiện một số đối thủ cạnh tranh mới như Campuchia, Myanmar, làm cho thị trường xuất khẩu gạo hẹp đi và có xu hướng kéo mặt bằng giá gạo đi xuống. Theo như dự báo của WB, giá gạo của Việt Nam sẽ giảm 10%, từ 423 USD/tấn vào năm 2014 xuống còn 380 USD/tấn, vào năm 2025.   

Cơ cấu tiêu dùng một số loại nông sản khác trên thị trường cũng có xu hướng thay đổi rất nhanh, nhất là đối với trái cây và cây lâu năm khác. Theo dự báo của WB được đưa ra vào năm 2016, trong tương lai, lượng cầu trái cây ở Việt Nam sẽ tăng từ 5 triệu tấn vào năm 2009 lên 7 triệu tấn vào năm 2030. Trên thế giới, thị trường trái cây được dự báo tiếp tục rộng mở. Việt Nam có nhiều lợi thế trong sản xuất và xuất khẩu nhiều chủng loại trái cây đặc sản nhiệt đới có giá trị cao. Bên cạnh đó, đã xuất hiện sản phẩm của một số cây lâu năm có thị trường tiềm năng như dừa, ca cao…

Ở khía cạnh khác, thủy sản cũng là nhóm ngành được đánh giá sẽ có nhiều triển vọng để phát triển. Theo kết quả tính toán dựa vào nguồn số liệu của FAO và UNDP (2015) cho thấy, nếu khu vực nuôi tôm thế giới không chịu biến động lớn của thi ̣trường, ô nhiễm môi trường và dịch bệnh, đặc biệt là sự tác động của BĐKH, đến năm 2020, lượng cung đạt 3,8 triệu tấn và lượng cầu đạt 4,56 triệu tấn, thiếu hụt khoảng 0,76 triệu tấn; đến năm 2030, lượng cung đạt 4,22 triệu tấn và lượng cầu đạt khoảng 5,25 triệu tấn, lượng tôm thiếu hụt khoảng 1,03 triệu tấn. Trong trường hợp có tác động xấu của BĐKH thì thiếu hụt nguồn cung so với mức tăng trưởng cao của cầu sẽ còn lớn hơn. Đây là mặt hàng có giá trị cao, với nhu cầu thị trường khá lớn, nên rất đáng được ưu tiên trong chiến lược phát triển của ĐBSCL.

Thủy sản vẫn còn là lợi thế của ĐBSCL.

Trong khi đó, cấu trúc chuỗi giá trị trong sản xuất cũng là vấn đề cần nhìn nhận lại đối với ĐBSCL. Theo dự báo của Bộ NN-PTNT, trong thời gian tới sẽ có sự dịch chuyển từ sản xuất cấp độ địa phương, quy mô nhỏ, buôn bán trao tay, thâm dụng lao động sang chuỗi cung ứng quốc tế, quy mô lớn, thâm dụng vốn và công nghệ trong mọi công đoạn.

Trong trào lưu đó, ngành bán lẻ của Việt Nam sẽ tiếp tục được hiện đại hóa. Các cửa hàng tiện ích và chuỗi siêu thị sẽ ngày trở nên phổ biến ở Việt Nam. Kinh nghiệm cho thấy, ngành bán lẻ hiện đại sẽ bắt đầu phát triển bằng cách bán hàng chế biến sẵn (đồ hộp, hàng khô, hàng đóng gói) và sau đó sẽ bổ sung thêm các mặt hàng chế biến (sản phẩm sữa, thịt chế biến, đóng gói và hoa quả chế biến) và cuối cùng là rau và quả tươi…

2. Với những thay đổi về thị trường và nhu cầu nông sản trong nước cũng như quốc tế như trên, theo khuyến cáo của các chuyên gia, việc tập trung vào sản xuất lúa gạo với phẩm cấp thấp của ĐBSCL như hiện nay sẽ khó duy trì được năng lực cạnh tranh trong tương lai. Vì vậy, ưu tiên của ĐBSCL nên dành cho các ngành hàng thủy sản và trái cây có nhiều tiềm năng thị trường và có giá trị cao hơn.

Bên cạnh đó, phần lớn các thị trường xuất khẩu (châu Âu, Hoa Kỳ, Australia, Nhật Bản và chính ngạch Trung Quốc) đều đòi hỏi các tiêu chuẩn kỹ thuật và vệ sinh an toàn thực phẩm ngày càng cao hơn. Đối với thị trường trong nước, hệ thống thu mua sẽ hướng tới cơ cấu tổ chức theo liên kết dọc từ trang trại đến tận bàn ăn, với việc thiết lập hệ thống truy xuất nguồn gốc xuất xứ.

Theo nhận định của Bộ NN-PTNT, thách thức lớn đối với vùng ĐBSCL là phải chuyển đổi toàn bộ hệ thống chính sách, cơ sở hạ tầng, đầu tư, thương mại đang tập trung vào sản xuất lúa gạo sang các giống lúa có chất lượng cao, giá trị cao và hướng tới các sản phẩm nông nghiệp (NN) khác có giá trị cao hơn.

Nhìn ở khía cạnh khác, quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa tiếp tục diễn ra mạnh mẽ ở ĐBSCL. Dự báo tăng trưởng dân số đô thị ở ĐBSCL sẽ đạt khoảng 30 triệu dân trước năm 2050. Tất nhiên, công nghiệp hóa và đô thị hóa tiếp tục phát triển sẽ cạnh tranh các nguồn lực tự nhiên, đặc biệt là đất và nước vốn đang dành cho sản xuất NN.

Hai quá trình này cũng tạo ra nhiều sức ép với môi trường và sức tải tự nhiên (ô nhiễm môi trường, tăng phát thải khí nhà kính, tăng chất thải rắn và nước thải). Bên cạnh đó, việc phát triển đô thị ở quy mô lớn cũng sẽ tiếp tục làm quá trình lún sụt đồng bằng trầm trọng hơn. Các xu hướng này đòi hỏi việc thực hiện quy hoạch không gian thích hợp, cung cấp nước hiệu quả, đầu tư vào xử lý nước và thực thi nghiêm ngặt quy định môi trường.  

Xuất khẩu trái cây đang có xu hướng tăng tốc.

Chính từ thực tiễn như thế, ĐBSCL cần phải chuyển mình, nhất là trong sản xuất NN. Theo đánh giá của các nhà khoa học, trên thực tế, khu vực ĐBSCL có khá nhiều mô hình để nông dân có thể cải thiện thu nhập tốt hơn trồng lúa, song vấn đề là lắp các mô hình này vào những vùng đất nào, tạo điều kiện ra sao để nó chạy và mang lại lợi ích thật sự cho nông dân. Vướng mắc lớn nhất cho vấn đề này chính là chưa tháo gỡ được để đẩy mạnh sản xuất theo chuỗi giá trị, nghĩa là doanh nghiệp (DN) phải tham gia đầu tư vào NN.

Thực tế cho thấy, cho đến nay, DN đầu tư vào NN chỉ chiếm dưới 1% tổng vốn mà cộng đồng DN đã đầu tư. Điều này có thể xem là một “thất bại” chính sách liên kết DN với NN. Chuyển đổi cơ cấu NN, đặc biệt ở những vùng trồng lúa kém hiệu quả, “nhạy cảm” với BĐKH, xâm nhập mặn… nhất định phải gỡ nút thắt này. Trách nhiệm của Nhà nước là có chính sách thế nào để thúc đẩy và khuyến khích đầu tư của DN vào NN từ 1% tăng lên mức 5%, rồi đạt 10% trong các năm tới.

Theo phân tích của GS-TS. Võ Tòng Xuân, Hiệu trưởng Trường Đại học Nam Cần Thơ, có thực tế là quy hoạch vùng NN ở ĐBSCL thường là duy ý chí thay vì theo nhu cầu thị trường với kế hoạch sản xuất đồng bộ theo chuỗi giá trị, do đó bản đồ quy hoạch thường là để trang trí hơn là để sử dụng. Nhược điểm lớn nhất của quy hoạch NN là quy hoạch riêng lẻ từng ngành, không tích hợp lại được đồng bộ, ngành nào cũng làm quy hoạch và cho rằng quy hoạch của mình là quan trọng nhất. Thực tế này sẽ dẫn đến hệ lụy là rất tốn kém, nhưng kết quả cuối cùng vẫn khó hoặc không thực hiện được.

“Hướng sản xuất NN tới đây là chú trọng cây gì, con gì và thị trường sản phẩm đó ở đâu đang hoặc sắp cần?. Không nên chọn cây trồng sử dụng quá nhiều nước ngọt đắt tiền nhưng giá trị thương mại lại rất thấp. Trong quá trình chọn lựa cây, con, cần thiết phải có các nhà DN tham gia từ đầu, vì họ là người sau cùng đầu tư sản xuất nguyên liệu và chế biến thành các mặt hàng cung cấp cho thị trường. Mũi nhọn NN là tùy thị trường đòi hỏi, tùy vùng sinh thái thích nghi (không gian), tùy từng thời điểm kinh tế - xã hội (thời gian), mà quyết định sự chọn lựa cây, con cho sản xuất”- GS-TS. Võ Tòng Xuân nhấn mạnh.

ANH PHƯƠNG

Còn tiếp