Cây ăn trái "chống chọi" với hạn, mặn

Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) là vùng sản xuất cây ăn trái lớn nhất cả nước, chiếm khoảng 58% diện tích cây ăn trái toàn miền Nam. Những năm gần đây, một số hiện tượng và tác động của biến đổi khí hậu đã xuất hiện tại khu vực ĐBSCL như: Hạn hán, xâm nhập mặn, bão lụt với tần suất ngày càng nhiều và không theo quy luật đã tác động đến con người, đất đai và cây trồng.

Vườn xoài của một nông dân sai trái do gia đình chủ động dự trữ nước ngọt.

Những ngày này, vùng chuyên canh cây sầu riêng trên địa bàn huyện Cai Lậy và huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang đang phải “chống chọi” với đợt hạn, mặn khốc liệt nhất từ trước đến nay. Mặc dù nông dân tích cực cứu chữa bằng nhiều cách nhưng hầu hết các vườn sầu riêng đã bị ảnh hưởng bởi hạn, mặn; nhiều vườn có dấu hiệu chết dần.

CÂY TRỒNG BỊ TÁC ĐỘNG MẠNH

Ông Ngô Văn Mười (ấp Bình Ninh, xã Tam Bình, huyện Cai Lậy) trồng 0,7 ha sầu riêng được 14 năm tuổi. Nhìn vườn sầu riêng xơ xác, ông Mười bày tỏ: “Từ trước đến giờ, chúng tôi chưa từng chứng kiến đợt hạn, mặn như thế này. Năm 2016, nước mặn có xâm nhập nhưng xuống rất nhanh. Riêng đợt này, độ mặn quá cao và kéo dài. Hơn 1 tháng qua, gia đình không có nước ngọt để tưới cho cây. Nhìn vườn sầu riêng chết dần, chết mòn mà thấy xót...”.

Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) huyện Cai Lậy Trần Lý Ngự Bình cho biết, huyện chưa thống kê thiệt hại về diện tích vườn cây ăn trái, đặc biệt là sầu riêng trong đợt hạn, mặn này. Tuy nhiên, dấu hiệu cây chết khá nhiều do không có nước ngọt tưới. Còn nếu tưới nước có độ mặn cao làm cho cây chết nhanh hơn.

Tại huyện Cái Bè, tình trạng cũng tương tự. Ông Đặng Văn Bảy (ấp Hòa Hảo, xã Hòa Khánh, huyện Cái Bè) trồng 0,4 ha sầu riêng được 7 năm tuổi cho biết, gia đình vừa tưới “giải khát” cho vườn sầu riêng được vài ngày. Tuy nhiên, 70% cây trong vườn đều bị nhiễm mặn, rụng lá, chết nhánh.

Ông Bảy tâm sự: “Tạo được vườn sầu riêng, gia đình phải tốn nhiều tiền của và công sức. Thu hoạch mới khoảng 1 - 2 năm, tiền vốn lấy lại chưa được bao nhiêu thì gặp cảnh cây chết. Nếu thiệt hại nhà vườn phải bỏ ít nhất
5 - 6 năm nữa mới có thu hoạch. Khi mặn đã nhiễm vào đất, thời gian cải tạo vườn rất lâu, cây sầu riêng chưa chắc trồng lại được”.

Huyện Cái Bè có khoảng 20.000 ha cây ăn trái. Trong đó, nhiều loại cây trồng mẫn cảm với độ mặn. Phó Giám đốc Trung tâm Dịch vụ nông nghiệp huyện Cái Bè Nguyễn Văn Hải thông tin: “Huyện Cái Bè có 40% diện tích cây ăn trái bị ảnh hưởng bởi đợt hạn, mặn lịch sử này. Trong đó, các xã Đông Hòa Hiệp, Hòa Khánh, An Cư và thị trấn Cái Bè bị ảnh hưởng nặng nhất. Mặc dù huyện chưa có thống kê thiệt hại, nhưng qua khảo sát, cây có dấu hiệu xấu dần...”.

TS. Võ Hữu Thoại, Phó Viện trưởng Viện Cây ăn quả miền Nam cho biết, Viện vừa có buổi khảo sát tình hình sầu riêng trên địa bàn xã Tam Bình và xã Ngũ Hiệp (huyện Cai Lậy). Nhìn các cây sầu riêng xơ xác mà thấy đau lòng, giống như một đợt cháy rừng vừa quét qua. Trong thời gian tới, các nhà khoa học dự báo: Hạn, mặn sẽ không còn theo chu kỳ nữa mà diễn ra hằng năm. Vì vậy, ngành chức năng, nông dân cần phải tính toán để có bước đi phù hợp.

Theo báo cáo của Bộ NN&PTNT, tổng diện tích cây ăn trái trong vùng ĐBSCL có khả năng bị ảnh hưởng hạn, mặn năm 2019 - 2020 khoảng 130.000 ha, bằng 39,1% tổng diện tích cây ăn trái toàn vùng. Trong đó, Tiền Giang 28.360 ha, Bến Tre 12.350 ha. Long An 12.900 ha, Trà Vinh 12.350 ha, Vĩnh Long 8.580 ha, Sóc Trăng 13.650 ha... Chủng loại cây ăn trái bị ảnh hưởng là: Sầu riêng, vú sữa, xoài, chuối, thanh long, khóm, nhãn, chôm chôm, mít.

HỆ LỤY KÉO DÀI

Mặc dù Nhà nước và nông dân đã có nhiều giải pháp để ứng phó với đợt hạn, mặn lịch sử này từ rất sớm như xây dựng nhiều hệ thống cống, đập nhằm khép kín vườn cây ăn trái, nhưng nhiều lý do khách quan và chủ quan, mặn rò rỉ vào phía bên trong nội đồng. Vì vậy, hệ lụy sau này sẽ còn kéo dài.

TS. Võ Hữu Thoại cho biết, khi nước mặn xâm nhập vào các mương trong vườn sẽ tích tụ muối hòa tan trong đất. Cường độ của quá trình bốc thoát và tích tụ của muối trong đất và trong nước gia tăng với độ tiếp xúc của nguồn nước mặn. Quá trình tích tụ muối càng tăng ở những nơi khô hạn. Do lượng nước không đủ để rửa trôi các dạng muối dễ hòa tan dẫn đến đất bị mặn.

Khi tưới nước nhiễn mặn cho cây trồng, hàm lượng của muối hòa tan cao làm cho áp suất thẩm thấu của dung dịch đất lớn hơn áp suất thẩm thấu của tế bào. Chính sự chênh lệch áp suất này, mặn làm cho hệ thống rễ cây không hút nước và dinh dưỡng được; đồng thời, làm cho màng tế bào bị phá vỡ dẫn đến cây bị mất nước, héo; trường hợp cây bị ngộ độc Na, Cl nặng sẽ gây chết cây.       

Đất bị nhiễm mặn gây trở ngại cho sinh trưởng và phát triển cây trồng, gây xáo trộn và mất cân đối sự hấp thu nước và chất dinh dưỡng của cây trồng. Mặn gây phá hủy cấu trúc đất, đất bị nén chặt, sự phát triển rễ bị giảm, giảm tính thấm nước và thoát nước, thiếu sự thoáng khí cho vùng rễ.

Ảnh hưởng của mặn đối với cây trồng biểu hiện qua các triệu chứng cháy lá, làm giảm sinh trưởng phát triển, ảnh hưởng đến năng suất. Mặn làm giảm tăng trưởng của cây, khối lượng tươi, khô của cành và lá. Tổng số lá rụng, hàm lượng diệp lục tố, ngược lại gia tăng hàm lượng natri và clo trong lá. Bên cạnh đó, sự tổng hợp xytokinin bị ngừng, ảnh hưởng đến sinh trưởng các bộ phận của cây trên mặt đất.

Theo TS. Thoại, tùy thuộc hàm lượng muối hòa tan trong nước tưới và khả năng chống chịu của từng loại cây trồng mà xảy ra các trường hợp như: Cây bị sốc mặn và rụng lá hàng loạt, trường hợp này do nồng độ muối trong nước tưới cao vượt quá ngưỡng chống chịu của cây trồng nên làm cây bị sốc và rụng lá hàng loạt, có thể dẫn đến chết cây. Cây không bị rụng lá hàng loạt nhưng lá bị cháy từ chóp lá vào và sau đó lá cũng bị rụng, tùy theo nồng độ muối hòa tan trong nước và lượng nước tưới cho cây mà số lá trên cây bị cháy và rụng ít hay nhiều, nếu tiếp tục tưới trong thời gian dài sẽ làm cây bị rụng lá, hoa, trái và suy kiệt dẫn đến chết cây. 

BIỆN PHÁP HẠN CHẾ THIỆT HẠI

Trước thực trạng trên, TS. Võ Hữu Thoại khuyến cáo nhà vườn cần củng cố chắc chắn hệ thống đê bao của mình để tránh nước mặn xâm nhập vào vườn, dự trữ nước ngọt trong mương để tưới cho cây ăn trái trong những tháng nước mặn; hạn chế tối đa việc tưới nước nhiễm mặn cho cây trồng khi độ mặn gần hoặc trên 1 g/l, riêng các cây mẫn cảm thì không được tưới nước có độ mặn từ 0,5 g/l trở lên.
Ngoài ra, nhà vườn không nên xử lý cây ra hoa trong giai đoạn này nếu nguồn nước tưới không đảm bảo cung cấp đầy đủ cho cây khi đậu trái và phát triển trái. Nhà vườn cần tủ gốc giữ ẩm cho cây trồng bằng rơm rạ, lục bình, cỏ khô…; giảm hoặc không bón đạm vào thời điểm xảy ra hạn, mặn; đồng thời, tăng cường bón phân hữu cơ và kali nhằm làm tăng hàm lượng K+ trong cây; bón phân lân để cung cấp lân cho cây, hạn chế sự thu hút các ion Cl- quá nhiều trong cây.

Bên cạnh đó, nông dân không nên bón phân có chứa natri và Cl vì sẽ tăng độ độc cho cây. Người trồng có thể phun phân bón lá có chứa kali, canxi, magiê, silic nhằm giúp cây tăng đề kháng, tăng khả năng chịu hạn, chống chọi với nhiễm mặn, cứng cây, không ngã đổ; phun các chế phẩm có Brassinosteroide hoặc Proline để tăng tính chống chịu của cây trồng đối với mặn. Đồng thời, nhà vườn cần phải cập nhật thường xuyên thông tin về dự báo xâm nhập mặn, nồng độ mặn trên các sông, rạch để có hướng ngăn mặn kịp thời hoặc lấy nước vào vườn.

Việt Nam là một trong những quốc gia bị tác động mạnh của hiện tượng biến đổi khí hậu. Trong đó, ĐBSCL là nơi bị ảnh hưởng nghiêm trọng nhất. Biến đổi khí hậu đã gây ra nhiều tác động tiêu cực đến các lĩnh vực du lịch, tài nguyên nước, môi trường sinh thái, sức khỏe con người; đặc biệt, lĩnh vực nông nghiệp, diêm nghiệp, lâm nghiệp, nuôi trồng thủy hải sản bị ảnh hưởng nặng nề, rất khó đối phó và khắc phục trong thời gian ngắn. Vì vậy, ngành chức năng cần xác định các giống cây trồng chịu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, đánh giá mức độ ảnh hưởng và đề xuất hướng chuyển dịch cơ cấu cây trồng thích ứng với biến đổi khí hậu đã và đang xảy ra ở ĐBSCL.

SĨ NGUYÊN